RECENZJA: Transmetropolitan – tom 5

fragment grafiki okładkowej, całość tutaj.

W połowie mijającej już dekady w zachodnim Internecie nastąpił niepokojący proces konserwatywnej radykalizacji użytkowników mediów społecznościowych – głównie młodych mężczyzn szczególnie na tę radykalizację narażonych. Przyczyn było wiele i jeszcze długo będą one przedmiotem fascynujących dyskusji socjologów, politologów i zblazowanych blogerów, tym razem chciałbym się jednak skupić na pewnym konkretnym wycinku tego ruchu społecznego – YouTube. Otwarta dla wszystkich platforma służąca do dzielenia się materiałami video dostarczyła wielu osobom potężnego narzędzia do komunikowania się z publicznością. Wszystko to bez reporterskiej cenzury, fack-checkingu czy obligatoryjnego procesu redakcyjnego. 

Nie jest to w żadnym razie rzeczą inherentnie złą – jednak pierwszymi osobami, które w pełni zaczęły wykorzystywać propagandowy potencjał YouTube’a byli peryferyjni konserwatyści. Niektórych z nich do działania zainspirował ruch GamerGate, inni wypłynęli później… od kompilacji klipów z najzabawniej denerwującymi się feministkami poprzez chałupniczo nagrywane wykłady o katastrofalnych skutkach tej albo innej polityki imigracyjnej, wytworzył się z tego panteon internetowych celebrytów otoczony gęstym wianuszkiem naśladowców i jeszcze gęstszym wianuszkiem fanów. Algorytmy wiążące ze sobą te filmy i wyświetlające je w kategorii polecanych tylko przyspieszyły i zintensyfikowały cały proces. Wpływ tej oddolnej (choć z czasem przynajmniej częściowo przejętej i finansowanej przez różne organizacje polityczne) medialnej machiny na świadomość społeczną i decyzje polityczne obywateli tych albo innych – głównie anglojęzycznych – państw jest oczywiście niemierzalny, ciężko jednak kłócić się z tym, że musiał jakiś być. Nawet jeśli nie miał znaczącego przełożenia na głosy wyborców, z całą pewnością wywarł dość znaczący na atmosferę panującą w wielu masowych mediach społecznościowych.

Czemu piszę o tym wszystkim w recenzji piątego, finałowego tomu komiksu Transmeropolitan? Ponieważ patrząc z perspektywy powyższego zjawiska społecznego (i całej masy innych) dostrzec można jak niemal utopijną jest prezentowana w tym komiksie wizja samotnego rewolwerowca dziennikarstwa, który z pomocą kilkorga przyjaciół i współpracownic obala gigantyczną machinę propagandową i zgrabnie owija sobie wokół palca opinię publiczną doprowadzając do strącenia z tronu monstrualnego prezydenta Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. Nie jest to krytyka per se – bo jak Transmeropolitan uwielbiałem, tak nadal uwielbiam ten komiks – ale by ukazać, że to nie jest literatura (komiksowa) specjalnie mocno zakotwiczona w rzeczywistości społecznej. To satyryczne dziennikarskie science-fiction, w którym szalenie złożona rzeczywistość społeczna została skompresowana i przycięta celem opowiedzenia określonej historii. I bardzo dobrze, bo jako takie sprawdza się po prostu wyśmienicie.

Ostatni akt serii zaczął ukazywać się już po wydarzeniach jedenastego września dwa tysiące pierwszego roku – symboliczny koniec pewnej epoki dla USA i dla całego świata. Poza jednym czy dwoma dość miękkimi gagami o Osamie bin Ladenie komiks trzyma się od tych tematów z daleka. Następuje jednak nieco inna delikatna zmiana optyki – Ellis znacznie częściej ukazywać tę lepszą stronę natury głównego bohatera. Pająk to nadal chodzący, przeklinający i strzelający z ostrej amunicji żywioł, ale w wielu scenach widzimy, że zależy mu nie tylko na Prawdzie (przez Wielkie P) samej w sobie, ale również na ludziach, którym ta prawda ma pomóc, zapewnić bezpieczeństwo albo poczucie oczyszczenia. Na samym początku tomu obserwujemy na przykład wątek poszukiwań pracownicy seksualnej, z którą prezydent wielokrotnie współżył. Pająk zachowuje się tak, jak zwykle… aż do momentu, gdy zostaje z nią sam na sam, kładzie ręce na jej dłoniach, patrzy jej w oczy i mówi „Chcę ci pomóc”. Cały wątek był bardzo intensywny i bogaty w wydarzenia oraz zwroty akcji – ale temu intymnemu humanizującemu Pająka momentowi twórcy komiksu poświęcili całą stronę, wyraźnie przykładając doń ogromną wagę.

Akcja komiksu gna na złamanie karku od samego początku do samego końca. Napięcie odczuwalne jest tym mocniej, że głównemu bohaterowi cały czas wisi nad głową widmo utraty zmysłów od toksyn, których nawdychał się w jednym z poprzednich tomów. Niemal wszystkie wątki zostają domknięte – w mniej lub bardziej elegancki sposób, ale zawsze satysfakcjonująco. Ostateczna konfrontacja Uśmiechniętego z Pająkiem to jednak najsłabszy moment komiksu i Ellisowi z Robertsonem nie udało się dostarczyć prawdziwie epickiego finału. Głównie dlatego, że podobne starcia słowno-fizyczne Pająk miewał już z prezydentem (tym oraz poprzednim) kilka razy, a to nie wyróżnia się niczym szczególnym. Poza tym, że jest ostatnim, oczywiście.

Czy to oznacza, że finał komiksu rozczarowuje? Bynajmniej. Transmetropolitan nie kończy się w sposób spektakularny, ale wciąż dostarcza bardzo dobrego, absorbującego uwagę i emocje rozwiązania wszystkich konfliktów, z jakimi zmagali się główni bohaterowie. Podsumowując nie tylko ten tom, ale i całą serię – nadal, po tylu latach Transmetropolitan pozostaje jednym z najciekawszych, najbardziej błyskotliwych i przemyślanych komiksów, jakie miałem przyjemność czytać. Przez dwie dekady, które minęły od jego powstania zmieniło się na naszym świecie bardzo wiele. Rzeczywistość za oknem nie wygląda dokładnie tak, jak ta z kart komiksu – choć z każdym dniem pod wieloma względami zaczyna coraz bardziej ją przypominać. Ellis nie pozostawia nas jednak w poczuciu całkowitej beznadziei. Jeśli można z Transmetropolitan wyciągnąć jakąś pożyteczną naukę, to prawdopodobnie taką, że nawet w cynicznych, brudnych, pozbawionych perspektyw czasach można zmienić coś choć trochę na lepsze. Pająk Jeruzalem nas nie uratuje – ale może będziemy w stanie uratować się sami.

I wiecie co? To już się dzieje. W reakcji na konstelację skrajnie prawicowych YouTuberów, o których pisałem na początku powstała alternatywna grupa wideoeseistów, performerów, krytyków i internetowych komediantów luźno powiązanych ze sobą. Nazwano ich LeftTuberami albo – od tytułu książki filozofa Piotra Kropotkina Zdobycie Chleba – BreadTuberami. Charakteryzowało ich prześmiewcze podejście do rzeczywistości, skłonności do odważnego humoru i aspiracje edukacyjne – wszystko to jednak zbudowane na fundamencie empatii i szczerej chęci zrozumienia innych. Pod tym względem przypominają nieco Pająka. Krok po kroku udawało im się odzyskiwać Internetowe przestrzenie zajęte do tej pory przez radykalistów alt-prawicy, de-radykalizować Sieć i walczyć o prawdę, gdzie do tej pory szerzyła się ignorancja. Ellis z Robertsonem przestrzelili w wielu sprawach, ale w jednej – najważniejszej – mają stuprocentową rację. Zwycięstwo jest możliwe, a prawda to potężne narzędzie, jeśli tylko znajdzie się ktoś, kto będzie miał odwagę użyć go w odpowiedni sposób.

Egzemplarz recenzyjny dostarczyło wydawnictwo Egmont

RECENZJA: Transmetropolitan – tom 4

fragment grafiki okładkowej, całość tutaj.

Czytanie Transmetropolitan w 2019 roku to dość… pouczające doświadczenie, pokazujące w jak innym kierunku podążała rzeczywistość jeszcze dwie dekady temu. Komiks Warrena Ellisa był bowiem – przede wszystkim – satyrą na Amerykę przełomu tysiącleci, jeszcze sprzed zamachu terrorystycznego na World Trade Center, wojny w Iraku, kryzysu ekonomicznego i całego tego Sajgonu, z którym musimy sobie radzić do dnia dzisiejszego. Była to rzeczywistość zupełnie inna od tej, którą mamy teraz – dlatego zawarty w komiksie zjadliwy komentarz społeczny potępiający, między bardzo wieloma innymi zjawiskami społecznymi, rozdmuchany konsumpcjonizm, pozbawiony moralnego kręgosłupa liberalizm i seksualne transgresje jako oznakę rozpusty, brzmi dziś odrobinę abstrakcyjnie. Wiele się zmieniło od tamtego czasu. Niekoniecznie na lepsze.

Najmocniej uderzyło mnie to w momencie, gdy Pająk Jeruzalem, główny bohater serii, zastanawia się, czy powodem panującej wokół niego apatycznej dekadencji społeczeństwa nie jest fakt, że utraciła ona kontakt z własnymi korzeniami – futurystyczna wersja USA w świecie komiksu przestała stosować tradycyjny kalendarz i większość osób zaczęła kontekstualizować przeszłość poprzez orientacyjne wydarzenia z historii najnowszej. „Ponieważ trudno jest odnieść się do przeszłości, bardziej niż kiedykolwiek żyjemy w teraźniejszości” mówi w pewnym momencie protagonista. O ile taka refleksja pod koniec lat dziewięćdziesiątych mogła stosunkowo dobrze rezonować z ówczesną rzeczywistością, o tyle współcześnie jest ona wyjątkowo nietrafiona. Przeszłość nawiedza nas nieustannie, w polityce, międzyludzkich relacjach i kulturze masowej.

Nie winię komiksu za to, że jest produktem swoich czasów. Przeciwnie – bardzo go za to cenię. Podkreślałem to jednak wielokrotnie i będę pewnie jeszcze podkreślał przy wielu innych okazjach – Transmetropolitan to komiks, który w wielu miejscach dość dramatycznie się zestarzał. Znajduję to szczególnie zabawnym w świetle faktu, że w trakcie pisania tej serii Warren Ellis tworzył równolegle inny projekt – metanarracyjny komiks superbohaterski Planetary, który pod wieloma względami jest przeciwieństwem Transmetropolitan. Także pod względem relewantności. Transmetropolitan był zjadliwą krytyką społeczną, która z czasem straciła swoją aktualność. Planetary tymczasem, jako list miłosny do kultury popularnej dwudziestego wieku, z czasem tej aktualności nabrał i dziś, w rzeczywistości, w której kultura masowa bazuje niemal wyłącznie na formach kulturowych powołanych do istnienia dwadzieścia, czterdzieści, siedemdziesiąt czy nawet sto lat temu, Planetary jest znacznie bardziej aktualne niż w chwili swojej premiery. I dlatego – choć oba komiksy uznaję za wybitne – myślę, że to ten drugi znacznie lepiej przetrwał próbę czasu.

Wróćmy jednak do Transmetropolitan. Odbywające się w ostatnim tomie wybory spowodowały, że do władzy doszło polityczne monstrum pozbawione jakiejkolwiek moralności i przyzwoitości, gotowe poświęcić zdrowie i życie osób ze swojego najbliższego otoczenia, byle tylko zapewnić sobie kadencję. Pająk, jako celebryta z relatywnie dużym wpływem na opinię publiczną, znalazł się zatem na celowniku – szczególnie, że już wcześniej miał na pieńku z obecnym prezydentem. Cały czwarty tom obraca się właśnie wokół tego konfliktu. Główny bohater zmuszony jest zejść do podziemia, porzucić swoją dotychczasową pracę i związać się z mniejszym wydawcą, zmienić miejsce zamieszkania (kilkukrotnie), uważać na płatnych morderców i jednocześnie prowadzić medialną kampanię wymierzoną w prezydenta, zamieniającego powoli cały kraj w autorytarne Piekło. W międzyczasie Pająkowi przytrafia się coś, co wymusza na nim konfrontację z własną śmiertelnością i refleksję odnośnie całego jego życia. Równolegle Yelena, jedna z jego asystentek, przechodzi interesującą transformację charakterologiczną – obcowanie z Pająkiem sprawia, że kobieta przejmować niektóre jego cechy charakteru i manieryzmy. Oba te wątki poprowadzone są umiejętnie, ale nie sposób oprzeć się wrażeniu, że nieco pospiesznie – wątkowi Yeleny zabrakło trochę mocniejszego kontrapunktu, wątek Pająka sprowadza się zaś do kilku nieskoordynowanych fabularnie sygnałów ostrzegawczych zwieńczonych diagnozą w jednym z ostatnich rozdziałów. Nie jest to w żadnym razie coś, co jakoś znacząco osłabiałoby wymowę tych narracji, jednak dało się to zrobić lepiej.

Poza główną linią fabularną tradycyjnie mamy również całe segmenty – a nawet rozdziały – poświęcone wyłącznie satyrze i komentarzom społecznym, w którym główni bohaterowie schodzą na dalszy plan albo, w przypadku Pająka, służą jako narratorzy. Tu Warren Ellis, twórca i scenarzysta Transmetropolitan, błyszczy chyba najmocniej, wykorzystując świat przedstawiony jako soczewkę uwydatniającą przywary zachodniego społeczeństwa z przełomu tysiącleci. Największe wrażenie zrobił na mnie rozdział zatytułowany „Biznes”, w całości poświęcony zagadnieniu prostytucji osób nieletnich. Ellis podszedł do tego tematu w sposób bardzo mocny, przytłaczający i obciążający psychicznie, ale jednocześnie bez sensacyjnego, skandalizującego zadęcia czy eksploatacji. W takich właśnie momentach (drugim z nich jest rozdział poświęcony osobom chorym psychicznie) z postaci Pająka wychodzi to, co trudno dostrzec na pierwszy, czy nawet na drugi rzut oka – jego empatię w stosunku do najsłabszych i najbardziej narażonych na skrzywdzenie. Łatwo zaszufladkować jest tę postać jako cynicznego dupka i antybohatera z przerośniętym ego i przywilejami społecznymi umożliwiającymi mu bezkarne łamanie norm społecznych i prawa, ale pod tą pozą kryje się znacznie więcej. Pająk nie jest ideałem. Nie jest nawet postacią pozytywną, chyba że na tle większości innych z jego otoczenia. Jest jednak idealistą, który troszczy się o innych na tyle, na ile pozwala mu na to sytuacja i jego własne ograniczenia charakteru.

Jeśli kupiliście trzy pierwsze tomy komiksu Transmetropolitan, prawdopodobnie zakupicie również i ten, więc jakiekolwiek rekomendacje są Wam zupełnie zbędne. Warren Ellis i Darrick Robertson robią w nim dokładnie tak samo dobrą robotę, co we wszystkich poprzednich. Tymczasem gorąco zachęcam osoby, które nadal się wahają, by dały szansę tej serii – mając w głowie wszystkie powyższe zastrzeżenia, to wciąż jest wybitny, znakomicie napisany i narysowany komiks, który stanowi zarówno ważny punkt w historii tego medium, jak i zajmującą opowieść mocno przesiąkniętą polityczną i społeczną satyrą.

RECENZJA: Transmetropolitan – tom 3

fragment grafiki autorstwa Daricka Robertsona, całość tutaj.

Po wydarzeniach z drugiego tomu – w którym, przypomnę, Gary „Uśmiechnięty” Callahan, pozbawiony kręgosłupa moralnego polityk, wygrywa wybory prezydenckie – fabuła komiksu odrobinę zwalnia. Pierwsze kilkadziesiąt stron właściwie pozbawione jest jakiejkolwiek akcji i stanowi powolne budowanie świata przedstawionego, najpierw za pośrednictwem wściekłego rantu Pająka, potem dzięki fragmentom pisanego przez głównego bohatera felietonu ilustrowanym przebitkami z życia miasta. To może męczyć – tak duże stężenie statycznych, przeładowanych niekoniecznie relewantnym dla rozwoju fabuły tekstem niezbyt pozytywnie wpływa na dynamikę trzeciego tomu Transmetropolitan. Tyczy się to szczególnie rozdziału „21 dni w mieście”, na który składa się dwadzieścia jeden całostronicowych plansz opatrzonych wielkimi blokami tekstu. Tekstu dobrze napisanego, bo Warrenowi Ellisowi nie można odmówić ostrego jak brzytwa pióra, ale w tak wielkim stężeniu nierobiącego jednak należytego wrażenia.

Szczęściem im dalej, tym lepiej i już kolejny rozdział, noszący tytuł „W ogniu pytań”, przywraca optymalną dla tego komiksu dynamikę – Pająk Jeruzalem w towarzystwie swoich asystentek brutalnie wdziera się w życie skorumpowanego senatora i, korzystając ze wszystkich najbrudniejszych dziennikarskich taktyk, obnaża jego powiązania ze skandalami w branży porno. To krótkie, bardzo intensywne interludium, w którym główny bohater ponownie przeistacza się w politycznego drapieżnika miażdżącego wszystko, co stanie mu na drodze. Ellis nie zapomina jednak, że Pająk – choć bez wątpienia antybohater i w żadnym razie wzór do naśladowania – jest mimo wszystko idealistą stojącym po stronie zwyczajnych ludzi. Swoją postawę moralną werbalizuje w trakcie rozmowy z asystentkami, które mają wątpliwości co do metod jego postępowania. „Chodzi o to, żeby oddać coś tym draniom, tym ludziom, którym w jakiś sposób pozwoliliśmy kierować naszym życiem”, deklaruje Pająk. „Żeby dać im poczucie, jak to jest być nami”.

Ten motyw kontynuowany jest w chyba najbardziej przejmującej historii opublikowanej w tym tomie – trzyzeszytowym „Samotnym mieście”, w którym Pająk wywiera presję na policji próbującej ukręcić łeb sprawie morderstwa młodego mężczyzny będącego przedstawicielem mniejszości seksualnej. Biorąc pod uwagę napięcia społeczne w USA i na świecie (a również i w naszym kraju) związane z przemocą wobec osób LGBTQ+ „Samotne miasto” robi się szokująco aktualne. Ellis najwyraźniej nie ma zbyt wielkiej wiary w instytucję policji, biorąc pod uwagę sposób, w jaki przedstawił ją w tej historii – ale też nie da się ukryć, że Transmetropolitan w swym przesłaniu od samego początku wielkimi garściami czerpie z filozofii anarchistycznych.

Interesująca jest również następująca zaraz potem jednostrzałowa impresja „Nikt mnie nie kocha”, w której Pająk najpierw ogląda w telewizji kilka programów inspirowanych jego osobą i twórczością – między innymi animowany program edukacyjny dla najmłodszych, wypakowany akcją serial sensacyjny oraz film porno – po czym pogrąża się w delirycznym półśnie, halucynując jeszcze kilka innych wariacji. W tym rozdziale gościnnie pojawia się kilkoro nowych rysowników którzy wprowadzają do komiksu odrobinę różnorodności i czynią ten rozdział przyjemnym dla oka wizualnym eksperymentem. Fabularnie jest natomiast przesileniem ciągnącego się przez cały trzeci tom motywu dyskredytacji Pająka poprzez uczynienie go ikoną kultury masowej, przefiltrowanej przez media, rozwodnionej, karykaturalnie wyostrzonej, a przez to trudnej do brania na poważnie.

Od tego momentu sytuacja się zmienia – główny bohater buntuje się przeciwko nałożonemu na niego zakazowi publikacji i próbie stępienia mu zębów poprzez wciągnięcie do mainstreamu. Jego walka z nowo powołanym prezydentem przechodzi w kolejną fazę. Równocześnie komiks robi się znacznie bardziej skupiony – wydarzenia zaczynają prześlizgiwać się z zeszytu na zeszyt w stopniu, który uniemożliwia opisywanie ich w autonomiczny sposób. To sprawne wykorzystanie struktury narracyjnej – rozsypanej i zdefragmentowanej na samym początku i wracającej do normy w momencie, w którym główny bohater przechodzi do kontrataku.

Jest w Jeruzalemie coś niesamowicie katarktycznego – obserwowanie, jak pełen ideałów degenerat metaforycznie przechodzi przez polityków jak nóż przez masło, udowadniając, że nawet jeśli niektórzy stoją ponad prawem, nie oznacza to, że nie jest w stanie dosięgnąć ich żadna forma sprawiedliwości. Pająk nie ma żadnych limitów jeśli chodzi o niszczenie ludzi, ale że zawsze są to ludzie zasługujący na najgorszą karę, kibicujemy mu bez większych oporów, a może nawet i z pewną dozą perwersyjnej przyjemności. W dzisiejszych czasach szczególnie jest to pożądane uczucie, ponieważ prawdziwi politycy w realnym świecie są w zasadzie nietykalni i nawet gigantyczne katastrofy wizerunkowe, niemal porównywalne z tym, co ujawnia główny bohater Transmetropolitan, zdają się nie mieć wpływu na ich popularność sondażową i wyborczą. Trochę to zatrważające, że dekadenckie, zdegenerowane społeczeństwo z przesadzonej, fantastycznonaukowej satyry politycznej, jaką jest ten komiks, ma mocniejszy kręgosłup moralny niż nasze.

Pod względem szaty graficznej wszystko zostaje po staremu – Darick Robertson przesyca ilustracje koncepcyjnymi detalami przydającymi światowi przedstawionemu dodatkowych warstw. Czytanie graffiti na ścianach, nagłówków walających się po ulicach gazet czy holograficznych szyldów samo w sobie dostarcza wiele zabawy. Ekspresywne twarze i pozy bohaterów znakomicie wpisują się w satyryczny przekaz komiksu. Miasto z Transmetropolitan jest brudnym i nieprzyjemnym miejscem, ale jednocześnie miejscem, które posiada ogromny urok. Polskie wydanie również utrzymuje stały poziom, z dobrym tłumaczeniem i solidną oprawą gwarantującą wytrzymałość tomiszcza. Nie oszukujmy się – to trzeci tom zbiorczego wydania Transmetropolitan i ktokolwiek miał zacząć kolekcjonować tę serię, prawdopodobnie zaczął robić to już dawno. Jeśli jednak czyta tę recenzję ktoś, kto nadal się waha, spieszę zapewnić, że seria utrzymuje swój wysoki poziom. Tak, ten komiks w wielu aspektach się zestarzał – ale w wielu nabrał wyjątkowo niekomfortowej aktualności. Jednak nawet gdyby było inaczej, to punkowa drapieżność ellisowego pióra sprawia, że Transmetropolitan wciąż doskonale się broni – jeśli nie jako społeczny komentarz, to jako opowieść sama w sobie.

Egzemplarz recenzyjny dostarczyło wydawnictwo Egmont

RECENZJA: Transmetropolitan - tom 2

fragment grafiki autorstwa Daricka Robertsona, całość tutaj.

Czytanie drugiego tomu zbiorczego wydania legendarnej komiksowej serii Transmetropolitan w epoce post-2016 jest przeżyciem, powiedziałbym, ambiwalentnym. Przypomina to trochę oglądanie pierwszej inkarnacji serialu Star Trek, w której trafne przewidywania odnośnie tego, jak wyglądać będzie przyszłość (większa egalitarność płciowa i etniczna, superkomputery, błyskawiczna komunikacja na dalekie odległości, wyeliminowanie nałogu społecznego jakim jest palenie tytoniu, głosowe interfejsy) mieszają się z niekiedy komicznie wręcz przestrzelonymi. 

Transmetropolitan – tom 2 skupia się na kampanii przedwyborczej rozgrywającej się właśnie w mieście. Wszyscy z zapartym tchem czekają na to, w jaki sposób na całą tę sytuację zareaguje Pająk, którego to właśnie wybory i opisująca je książka wyniosły na szczyty popularności. Pająk tymczasem ma to wszystko trochę gdzieś – nie kręci go uczestnictwo w wyborze mniejszego zła. Po pewnym czasie decyduje się jednak włączyć do gry – trochę z poczucia dziennikarskiego obowiązku, trochę z powodu przewodniczącej kampanii kandydata partii opozycyjnej, która wpadła mu w oko. Cały tom opowiada o trwających rok przygotowaniach do wyborów, grze pozorów, zakulisowych machinacjach, brudnych chwytach… i Pająku Jeruzalem, który brnie przez to wszystko jak buldożer, z właściwym sobie brakiem subtelności, ogłady, uroku osobistego i instynktu samozachowawczego. 

Pająk zachowuje się jak współczesny internetowy troll. Jest mizoginem, agresywnym ateistą, fizycznie i werbalnie atakuje wszystkich wokół siebie, wulgarny język jest u niego raczej regułą, niż wyjątkiem. U progu dwudziestego pierwszego wieku, gdy Sieć nadal pozostawała w swej larwalnej formie i pełniła rolę głównie egzotycznej ciekawostki, taki zabieg był sensowny – Pająk Jeruzalem odstawał jako ktoś odważnie przełamujący społeczne konwenanse, denerwujący i niepokojący tych, którzy powinni być denerwowani i niepokojeni. Cyberpunkowy trickster, Anansi wpuszczający w maliny swoich przeciwników, szokujący i tym szokowaniem rozbrajający, obnażający to, co ukryte pod płaszczykiem public relations i politycznego teatru. Dziś wygląda to już zupełnie inaczej – zmieniły się konteksty społeczne, zmienił się sposób uprawiania polityki, obywatele przywykli do starych sztuczek i zaczęli domagać się nowych. Warren Ellis tego nie przewidział – ponieważ pisał Transmetropolitan w innej rzeczywistości. Wspominałem o tym w recenzji poprzedniego tomu, ale powtórzę to raz jeszcze – trochę nie ma sensu czytać tego (znakomitego!) komiksu inaczej, niż przez pryzmat czasów, w których powstawał. Przykładany do ram dzisiejszej rzeczywistości będzie się wydawał schizofreniczny w swym przesłaniu. 

Jedną z najciekawszych scen w całym drugim tomie jest wizyta głównego bohatera na przedwyborczym wiecu jednego z kandydatów na stanowisko wiceprezydenta. Jego wyborcy to w dużej mierze elektorat skrajnie prawicowy, konserwatywny oraz najzwyklejsi faszyści (a wiecu w tłumie publiczności można wypatrzyć ludzi z wytatuowanymi swastykami i mężczyznę przebranego za Adolfa Hitlera). Gdy jeden z nich wdaje się w sprzeczkę z Pająkiem, ten reaguje w swój zwyczajowy sposób – nokautuje natręta silnym uderzeniem pięści. Otoczenie reaguje jednak w nieprzewidziany przez Jeruzalema sposób – zamiast wściekłości, zaszokowania czy trwogi wszyscy poklepują go po plecach chwaląc go za adekwatne zachowanie, przemocowe podkreślenie własnej dominacji. Ten zaskakująco samoświadomy moment nie wzbudził jednak w głównym bohaterze żadnej głębszej refleksji – jego pokazane kilka kadrów dalej wyraźne wystraszenie spowodowane jest wyłącznie tym, co usłyszał na wiecu. Stronę dalej jest nadal tym samym postrzelonym Pająkiem, jakim był wcześniej. Być może taki był właśnie cel Ellisa – Pająk Jeruzalem jest dokładnie tak samo zepsuty i zdemoralizowany jak wszyscy inni, ale mimo wszystko szuka w sobie odrobiny dobra, dzięki któremu uda mu się zmienić świat na lepsze. 

Rysunkowo nadal jest znakomicie – wyrazista, przesycona szczegółami i koncepcyjnymi smaczkami kreska Daricka Robertsona znakomicie pasuje do tej opowieści. Transmetropolitan to historia skupiona przede wszystkim na emocjach i budowie złożonej satyry społecznej. To pierwsze przekazywane jest przede wszystkim za pośrednictwem ekspresywnych dialogów wspieranych mimiką postaci, niekiedy przesadzoną na samej granicy karykatury (szczególnie w przypadku występujących w komiksie polityków i samego Pająka). To drugie przejawia się w napisach na murach, banerach reklamowych, wyborach estetycznych i modowych przewijających się w tle statystów – komiks stosunkowo mocno opiera się na niebezpośrednim przekazywaniu informacji o świecie przedstawionym, zasadach jego funkcjonowania, zwyczajach i implikacjach społecznych. Większość tych informacji nie ma bezpośredniego wpływu na przebieg fabuły – to gadżety mające na celu „ożywienie” rzeczywistości zaprezentowanej w komiksie. Bez tego jednak Transmetropolitan sporo by stracił. 

Komiks, podobnie jak pierwszy jego tom, wydany jest świetnie – twarda okładka, wysokiej jakości papier, bardzo dobre tłumaczenie i solidne szycie gwarantujące, że rzecz nie rozsypie się po pierwszej lekturze. Egmont, w trakcie jego długiej historii wydawania komiksów, miał swoje wzloty i upadki, ale w ostatnich latach wypracował solidny standard swoich publikacji i konsekwentnie się go trzyma. Bardzo, bardzo polecam Transmetropolitan – to jedna z tych rzeczy, które zwyczajnie warto przeczytać i mieć na półce, by od czasu do czasu do niej wrócić.

Egzemplarz recenzyjny dostarczyło wydawnictwo Egmont

RECENZJA: Transmetropolitan - tom 1

fragment grafiki autorstwa Daricka Robertsona, całość tutaj.

„Wyjmij z ucha słuchawkę Bluetooth, odłącz router i odłóż czytnik Kindle Fire. Wracamy do 1997 roku” – pisze Stuart Moore w pierwszych słowach wstępu do opublikowanego właśnie przez wydawnictwo Egmont pierwszego tomu zbiorczego komiksowej serii Transmetropolitan autorstwa Warrena Ellisa (scenariusz) i Daricka Robertsona (rysunki). To dobra rada i każda osoba, która sięga po ten komiks powinna wziąć ją sobie do serca. Wielokrotnie czytałem wypowiedzi osób będących fanami komiksu, że Transmetropolitan jest „ponadczasową” i „wiecznie aktualną” satyrą społeczną ubraną w post-cyberpunkowe ciuszki i drapieżny, wyrazisty styl narracji, z którego Ellis jest przecież doskonale znany. Uwielbiam ten komiks i uważam go za jedno z najważniejszych tekstów kultury odpowiadającej mu dekady… ale właśnie dlatego wolę patrzeć na Transmetropolitan bardziej w wymiarze pewnego świadectwa epoki, niż ponadczasowego eposu o ludzkiej naturze. 

Akcja komiksu rozgrywa się w USA, w bliżej niesprecyzowanej przyszłości przesyconej hedonizmem, bajecznymi technologiami i nierównościami społecznymi. Głównym bohaterem Transmetropolitan jest dziennikarz i publicysta Pająk Jeruzalem, silnie wzorowany na postaci Huntera S. Thomsona, prekursora dziennikarskiego stylu gonzo (polegającego na bezpośrednim angażowaniu się reportera w obserwowane i opisywane wydarzenia). Pająk, po publikacji książki o wyborach prezydenckich, która zapewniła mu sławę, sympatyczny przypływ gotówki i gromadę oddanych fanów zaszył się na kilka lat w nędznej chatynce w górach i odizolował od reszty ludzkości, mocno w międzyczasie dziwaczejąc od prochów i odosobnienia. Komiks rozpoczyna się w momencie, gdy jego wydawca (przez Pająka ochrzczony Dziwkarzem) kontaktuje się z głównym bohaterem i przypomina o kontrakcie na zaległe książki, za które Pająk wziął już zaliczkę. Główny bohater, chcąc nie chcąc, wraca do Miasta i ponownie angażuje się w pracę jako dziennikarz. 

Satyry społeczne mają do siebie to, że się starzeją – nie ma w tym absolutnie niczego dziwnego, w końcu społeczeństwa z upływem dekad zmieniają się i rzeczy, które dwadzieścia lat temu były problemami dziś są nimi w znacznie mniejszym stopniu. Sytuacja geopolityczna, transformacje kulturowych norm, kryzysy ekonomiczne, zmiany obyczajowości, zwiększająca się świadomość społeczna odnośnie niegdyś egzotycznych problemów… Wszystko to sprawia, że satyra stworzona dwie dekady temu dziś może być pod wieloma względami mocno nieaktualna, czasami nawet szkodliwa, bo wyśmiewająca procesy, które kiedyś uznawane były za przejaw dziwactwa czy dekadencji, a dziś – gdy kampanie informacyjne i lepsza reprezentacja w przestrzeni publicznej doprowadziły do zwiększenia świadomości społecznej na dany temat – jest znacznie lepiej rozumiana i akceptowana. Nie inaczej jest z Transmetropolitan – oczywiście, że ten komiks mocno się w niektórych wymiarach zestarzał… co nie oznacza jednak, że stracił jakąkolwiek wartość. Bynajmniej. 

Przełom tysiącleci w USA był dość specyficznym okresem tego kraju i komiks Ellisa jest krzywym, ale wyrazistym zwierciadłem tamtych czasów – i warto o tym pamiętać w trakcie czytania Transmetropolitan. Ameryka nie została jeszcze dotknięta kryzysem ekonomicznym początku XXI wieku czy traumą post-9/11, po której USA zaczęło agresywną militarną kampanię ochrzczoną później „Wojną z Terrorem” – był to okres stosunkowej stabilności politycznej i ekonomicznej kraju, co w naturalny sposób kierowało ostrze satyry bardziej w stronę polityki wewnętrznej oraz krytyki społecznych trendów. I taki jest właśnie pierwszy tom komiksu – Pająk Jeruzalem z cynizmem przygląda się karykaturalnie wyostrzonemu konsumpcjonizmowi, hedonizmowi sytego i pozornie zadowolonego z siebie społeczeństwa, które w istocie przytłoczone jest nadmiarem (idei, produktów, informacji, religii, możliwości), że gubi się i pozwala na roztapianie się jego tożsamości w barwnym, informacyjnym szumie. W kontekście dzisiejszych czasów najlepszym sformułowaniem będzie chyba angielskie hit-or-miss – o ile takie rzeczy, jak informacyjny przesyt czy korporacyjna pazerność nadal dość mocno dają w kość zachodnim społeczeństwom, o tyle wiele innych wątków zestarzało się… słabo. 

Weźmy choćby motyw Przekształconych – swoistej subkultury ludzi, którzy zaszczepili w swoich ciałach DNA kosmitów, by odseparować się od ludzkiego gatunku na poziomie biologicznym. Przekształceni bardzo łatwo wpadają w metaforę transpłciowości – ich dążenie do transformacji swojego ciała w coś, co przyniesie im komfort w połączeniu z ostracyzmem społecznym i prześladowaniami ze strony policji czyni analogię więcej, niż oczywistą. Problem polega na tym, że Przekształceni zostali zaprezentowani w wyraźnie negatywny sposób – w najlepszym razie jako pogubieni życiowo naiwniacy w transformacji własnej biologii szukający ucieczki przed doczesnymi problemami, w najgorszym – jako cyniczni koniunkturaliści. Na przełomie wieków XX i XXI transpłciowość była jeszcze większą terra incognita niż dzisiaj i zazwyczaj wiązało się ją z kolejnym przejawem nihilizmu i celebryckiego dziwactwa – nawet w familijnej kreskówce Animaniacs pozwalano sobie na otwarcie transfobiczne komentarze – i niestety tak właśnie to wypada również w Transmetropolitan. W żadnym wypadku nie zakładam tu złej woli autora – raczej niedoinformowanie – co nie zmienia faktu, że dziś czyta się ten wątek nie bez pewnego zażenowania (delikatnie mówiąc). 

Sam Pająk również traci część ze swojego pierwotnego uroku. Rozbijający konwenanse dziennikarz, który wykorzystuje szokowanie, by wytrącić z równowagi polityków i rozbić ich medialny obraz i zmusić do utraty cierpliwości i kompromitacji wypada naiwnie. Pająk nadaje politykom kompromitujące przydomki i publicznie rzuca kloacznymi żartami – ale w dzisiejszych czasach to samo robi Donald Trump, a czołowi politycy USA potrafią publicznie kłócić się o rozmiary ich przyrodzeń. Bezkompromisowa brutalność i tanie szokowanie publiki jest współcześnie orężem polityków, nie usiłujących ich demaskować dziennikarzy. Co z kolei sprawia, że Pająk Jeruzalem – już w momencie pierwotnej publikacji komiksu bardzo niejednoznaczny moralnie – jest dziś figurą, do której w nie sposób jest odczuwać choćby minimum sympatii. Jego zachowanie wobec asystentek (w tym wmanewrowanie jednej z nich w zbiorowy gwałt i zniszczenie jej reputacji poprzez pośrednie doprowadzenie do komercjalizacji nagrania z tego zdarzenia w charakterze filmu pornograficznego) umiejscawia go raczej w gronie winowajców ujawnianych w ramach inicjatywy #MeToo, niż w szeregach bojowników o społeczną sprawiedliwość. 

To z kolei powoduje kolejny problem, tym razem mocno subiektywny. Nie ma niczego złego w centrowaniu narracji na antybohaterze, który – jak Pająk – może budzić współczucie, któremu można kibicować w jego dążeniach, ale z którym ciężko jest sympatyzować. Nie ma niczego złego w humanizowaniu takiej postaci. Nie ma w końcu niczego złego w cieszeniu się opowieścią o takim bohaterze. Kłopot w tym, że z jakiegoś powodu w dzisiejszych czasach (chyba nawet bardziej, niż kiedykolwiek wcześniej) antybohaterom przydaje się więcej sympatii, niż na to zasługują. Amerykański senator Ted Cruz uznaje Rorschacha z Watchmen za wzór do naśladowania – i nie jest bynajmniej jedyną osobą o takim poglądzie na jednego z najbardziej niestabilnych psychicznie i emocjonalnie bohaterów kultowego komiksu Alana Moore’a. Bohaterowie jak Rick z satyrycznej kreskówki Rick & Morty przyciągają grono miłośników, którzy nieironicznie się z nim identyfikują. Pająk jest takim właśnie antybohaterem – fascynującą postacią, momentami kanałem dla katarktycznych fantazji (ach, móc bezkarnie spuścić łomot nielubianemu politykowi, po czym ośmieszyć go w artykule dla poczytnej gazety…), ale koniec końców zdecydowanie indywiduum, które nie zasługuje na czyjąkolwiek sympatię. 

Powodem, dla którego skupiam się w tej notce raczej na negatywach (czy też raczej – niuansowaniu niektórych aspektów Transmetropolitan, choć nie wątpię, że wiele osób zarzuci mi czepialstwo) jest fakt, że ten komiks ma już wystarczająco wiele entuzjastycznych recenzji – i spieszę zapewnić, że wszystkie z nich mają rację! To jest naprawdę wybitny komiks, przesycony szczegółami zarówno w warstwie graficznej, jak i fabularnej, z fascynującą kompozycją świata przedstawionego, intensywną satyrą i drapieżnymi dialogami. To rzecz, którą naprawdę warto postawić na półce – tym bardziej, że wydawnictwo Egmont zadbało o świetne jego wydanie. Po prostu warto mieć w głowie kilka rzeczy, o których napisałem wyżej. Nie po to, by zmniejszyć sobie przyjemność z lektury komiksu – po to, by czytać w bardziej świadomy, a dzięki temu w bardziej satysfakcjonujący intelektualnie sposób.

Egzemplarz recenzyjny dostarczyło wydawnictwo Egmont

Sensacje XX wieku

fragment grafiki autorstwa Johna Cassadaya, całość tutaj.

Kiedy jakaś nieobyta z komiksami osoba pyta mnie, co bym jej polecił na rozpoczęcie przygody z obrazkowym medium, zastrzegając wszakże, że chce coś ambitnego, a nie jakichś gości w rajtuzach, ale też nic za bardzo hardkorowego, żeby dało się czytać i rozumieć, o co tam biega, odruchowo odpowiadam – Sandman. I chyba nie ja jeden. Powodów jest mnóstwo. Bo to Neil Gaiman, czyli scenarzysta komiksowy kojarzony poza środowiskowym gettem bardziej, niż jakikolwiek inny w historii tego medium. Bo to komiks przyjemny, szybko się czytający i znakomicie udający dzieło sztuki. Bo ilość postmodernistycznych wtrętów, motywów i nawiązań z pewnością łechce ego każdego domorosłego intelektualisty.

Tak, wiem – Sandman jest dziełem sztuki. Taka jest opinia obiegowa i nie ma co się z nią kłócić, żeby przypadkiem nie narazić się na powarkiwania fanów i fanek Gaimana. Spokojnie, ja też uwielbiam Sandmana, też jestem zdania, że to rzecz niecodzienna, pasjonująca i zdecydowanie godna polecenia, ale zarazem nieco zbyt ordynarna i łopatologiczna – jakby autor nie mógł się powstrzymać i co kilka, kilkanaście stron musiał wyskoczyć z czymś w stylu „Patrzcie, jaki jestem fajny, czytałem Miltona!”. Dzieło Gaimana zawsze wydawało mi się nieco nazbyt przeładowane niewspółgrającymi ze sobą nawiązaniami, przez co cierpiała nieco konstrukcja fabularna całości, stanowiąca w istocie pretekst do kolejnych popisów erudycji i oczytania scenarzysty. Dla mnie to raczej intelektualna masturbacja, niż coś, co trzeba chwalić i podziwiać, ale i tak Sandmana bardzo lubię i nawet w najśmielszych snach nie ważyłbym się choćby pomyśleć o nazwaniu go miernym komiksem.

Może wychodzi tu moja irracjonalna nieco niechęć wobec Neila Gaimana, ale złośliwie mógłbym stwierdzić, że Sandman to właściwie jeden wielki überfanfik posklejany z dzieł Szekspira, Homera i mitów maści wszelakiej, od greckich, przez arabskie, aż po japońskie. Fakt, dokonano tego w sposób inteligentny i spektakularny, ale cały ten rozmach szybko zaczyna męczyć i stawać się dość fasadowym. Często zarzucam Gaimanowi, że po Sandmanie każde jego dzieło jest irytująco wtórne – ale też sam Sandman był wtórny, tyle tylko, że wobec całej historii kultury ludzkiej i to w rozpaczliwie łopatologiczny sposób (bo ten zarzut można postawić właściwie każdemu współczesnemu tekstowi kultury – błogosławieństwo/przekleństwo [niepotrzebne skreślić] postmodernizmu). Gaiman po Sandmanie to albo wyjątkowo udane fanfiki (Sherlock Holmes, Doctor Who) albo wyjątkowo nieudane próby stworzenia czegoś bardziej autonomicznego twórczo (Mirrormask).

Mógłbym tak jeszcze długo, ale nie o Gaimanie chciałem dzisiaj pisać (a wyzłośliwiam się, bo mam akurat paskudny humor). Całe zamieszanie idzie o to, że istnieje seria komiksowa, która – podobnie jak Sandman – stanowi w istocie postmodernistyczny kolaż motywów i archetypów, podobnie jak Sandman jest dziełem nad wyraz nietuzinkowym, inteligentnym i przemyślanym, podobnie jak Sandman powinna też znajdować się na półce każdego szanującego się zjadacza tej „lepszej” kultury popularnej. Od Sandmana różni ją jednak pewien ważny szczegół – jest ciekawsza. I to znacznie. Powiem więcej – nawet biorąc poprawkę na moją niechęć do Neila Gaimana, komiks, o jakim mam zamiar rozpisać się tu niemożebnie stanowi dzieło lepsze, daleko bardziej spójne konceptualnie (bo, nie oszukujmy się, o Sandmanie napisać można mnóstwo dobrych rzeczy, ale na pewno nie to, że jest spójny) i znacznie mniej pretensjonalne. Zainteresowani? No to jedziemy.

Fundacja Planetary, o której opowiada seria komiksowa pod tym samym tytułem, to organizacja enigmatycznie określająca się mianem archeologów niemożliwości (archaeologists of the impossible), zajmująca się odkrywaniem oraz zabezpieczaniem artefaktów przeważnie pozaziemskiego pochodzenia, których technologia najczęściej przekracza zrozumienie tradycyjnie pojmowanej nauki. Trzonem fundacji jest trójka głównych funkcjonariuszy terenowych zajmujących się odnajdywaniem i zabezpieczaniem artefaktów. Na pierwszy rzut oka niedaleko więc ekipie Planetary do wydziału Fringe z popularnego, niestety anulowanego już serialu telewizyjnego. Jest to jednak tylko pozór, bo sama konstrukcja komiksu, jak i bohaterów w nim występujących to coś niepomiernie bardziej złożonego.

Bo widzicie – Warren Ellis, autor scenariusza Planetary, miał na ten komiks pomysł. I to genialny pomysł. Cała zabawa z tymi artefaktami i złowrogą tajemniczą organizacją w tle jest w istocie fabularną kroniką archetypów popkulturowych dwudziestego wieku. Głównym bohaterem komiksu jest niejaki Elijah Snow, będący tak zwanym dzieckiem stulecia – urodzonym 1 stycznia 1900 roku człowiekiem obdarzonym długowiecznością i nadprzyrodzonymi umiejętnościami. Poznajemy go, gdy, niczym swój biblijny imiennik (zbieżność z pewnością nieprzypadkowa) przebywa na pustkowiu, w knajpie położonej pośrodku wielkiego nigdzie, sącząc paskudną kawę i wysłuchując złośliwości zgryźliwej ekspedientki. Odnajduje go tam agentka Planetary, Jakita Wagner, która proponuje wiekowemu już (akcja komiksu rozgrywa się na przełomie tysiącleci) bohaterowi pracę w fundacji. We trójkę – Jakicie i Elijahowi towarzyszy bowiem zahukany i nieco oderwany od rzeczywistości Drummer, młody człowiek, którego mózg w pewnym stopniu funkcjonuje w czystej przestrzeni informacyjnej – odnajdują kolejne zapomniane przez bogów i ludzi artefakty. W międzyczasie Elijah orientuje się, że coś w organizacji, do jakiej przystąpił jest bardzo nie tak, piętrzące się tajemnice zaczynają go irytować, zaś do akcji wkracza złowroga organizacja zwana Czwórką – i w pewnym momencie okazuje się, że prawie nic nie jest takie, jakim się wydaje, zaś pozornie niepowiązane ze sobą sprawy są w istocie elementami misternej układanki.

Sensacyjno-fantastyczny rys fabularny może się znamionować coś stosunkowo oklepanego i nieoryginalnego – ale diabeł tkwi w szczegółach. Niemal każdy z dwudziestu siedmiu zeszytów serii obraca się wokół jakiegoś popkulturowego archetypu. Mamy zatem szpiegowsko-sensacyjną opowieść bondowską, powieść groszową, westernową retrospekcję, opowieść o duchach, moebiusowką impresję kosmiczną, historię rodem z Domu latających sztyletów… Ellis, bawiąc się motywami, składa z nich przemyślaną i precyzyjną fabułę, która zaskakuje, zachwyca i nie pozostawia obojętnym. Właściwie każdy dwudziestowieczny trend popkulturowy został przez scenarzystę w jakiś sposób wykorzystany w opowieści. Co interesujące – historia nie stała się przez to chaotyczną zbieraniną kompletnie niepasujących do siebie elementów, a pozostała niesamowicie intrygującą opowieścią w najlepszym, dynamicznym, ale i bardzo przejmującym stylu.

Wiele w tym komiksie miłości – miłości do komiksowego medium. Planetary, mimo wysokich ambicji, wciąż pozostaje komiksem do samego szpiku swoich paneli i dymków. Złowroga Czwórka to oczywiście wykrzywiony mit marvelowskiej Fantastic Four (ale tylko na jednym z poziomów interpretacji – dla mnie The Four rodem z Planetary to Czterej Jeźdźcy Apokalipsy), w tle przewijają się też, odpowiednio zremiksowane, mity Green Lanterna, Hulka, Thora, Novy, Captaina Marvela i Wonder Woman. Nie dość na tym – Ellis nie waha się remiksować remiksów i prezentuje nam własną wersję Ligi Niezwykłych Dżentelmenów. Podczas gdy Neil Gaiman dwoił się i troił, by jego dzieło ani na moment nie przestawało wyglądać niczym ewidentne dzieło sztuki, Ellis uznał, że niczego nikomu nie musi udowadniać. Jego Planetary to nie powieść graficzna – to komiks. Ambitny jak diabli, niesamowicie erudycyjny i inteligentny – ale od pierwszej do ostatniej strony pozostaje po prostu komiksem, z całym dobrodziejstwem inwentarza, jaki narósł wokół tego medium przez te wszystkie lata. I chwała mu za to, bo – jak już nadmieniłem wyżej – uniknął dzięki temu sandmanowskiego pretensjonalizmu. A i na tym nie koniec, bo jeden z numerów w całości poświęcony jest przemianom amerykańskiego rynku komiksowego w latach osiemdziesiątych. Zeszyt ów jest na tyle ciekawy, że pozwolę sobie napisać tu o nim coś więcej. Chodzi mi tu o siódmy numer serii, którego okładka wystylizowana jest na podobieństwo tych z Sandmana (patrz wyżej).

Fabuła komiksu rozgrywa się w Londynie, gdzie ekipa fundacji przybyła w celu uczczenia pamięci niedawno zmarłego Jacka Cartera, agenta Planetary zajmującego się sprawami okultystycznymi. Na pogrzebie spotykają groteskową grupę brytyjskich superbohaterów (oraz dwójkę gotów wyglądających toczka w toczkę jak Morfeusz i Śmierć z gaimanowskiej epopei). Jakita przywołuje ponury okres Wielkiej Brytanii, gdy żelazną ręką rządziła Margaret Thatcher, konkludując, że ta grupka osobników z nadprzyrodzonymi mocami to rezultat tej właśnie chorej władzy. Po zakończeniu ceremonii Jakita opowiada Elijahowi o Carterze, który okazuje się być popkulturowym bratem bliźniakiem Johna Constantine’a. Następnie bohaterowie udają się na miejsce zbrodni, by rozwikłać zagadkę śmierci Jacka Cartera. Tam spotykają mężczyznę w stereotypowym stroju superbohatera z peleryną i rajtuzami. Dowiedziawszy się, że Carter najprawdopodobniej upozorował własny zgon, superbohater wpada w szał – w emocjonalnej przemowie oskarża Cartera o zniszczenie mu życia poprzez wyjawienie prawdziwej genezy jego nadludzkich umiejętności. Okazało się bowiem, że mężczyzna swoich mocy nie uzyskał, jak wcześniej mniemał, na wskutek eksperymentu naukowego, a został wyklonowany z DNA aryjskich atletów i karłów, będących seksualnymi niewolnikami Adolfa Hitlera (!). W końcu na miejscu pojawia się sam Jack Carter i eliminuje znajdującego się na skraju załamania nerwowego superbohatera. Następnie informuje osłupiałych członków Planetary, że upozorował własną śmierć właśnie po to, by pozbyć się chcącego go zabić jegomościa. Carter odmienił też swój image – po zgoleniu włosów i zarzuceniu na gołą klatkę piersiową skórzanej kurtki wygląda teraz niemal identycznie jak Spider Jerusalem, główny bohater obrazoburczego komiksu Transmetropolitan, też zresztą autorstwa Ellisa. Odmieniony Carter odchodzi, ze słowami, że najwyższy czas zerwać z przeszłością i przestać być w końcu anachronizmem rodem z lat osiemdziesiątych.

Nieznającym historii amerykańskiego komiksu osobom ta fabułka może się wydawać mocno surrealistyczną odskocznią od głównego wątku, jednak dla koneserów to prawdziwa perełka. Kluczem do zrozumienia są tu właśnie przemiany rynku komiksowego ostatnich trzydziestu lat. W latach osiemdziesiątych, kiedy komiksowy mainstream superbohaterski znajdował się w kryzysie, nastąpił szturm brytyjskich scenarzystów na amerykański rynek komiksowy. Scenarzyści pokroju Neila Gaimana, Allana Moore’a czy Garha Ennisa zaistnieli w świadomości jankeskich czytelników komiksowych, w znacznym stopniu zmieniając obraz medium. Narzucony przez Wyspiarzy trend sprawił, że przeżywane przez superbohaterów przygody stały się mroczniejsze, bardziej kameralne, skupione na emocjach, nie zaś wybuchach czy wojnach z potworami. Dokonała się dekonstrukcja mitu „boskości” superherosów, zaczęli mieć oni problemy natury emocjonalnej, seksualnej czy światopoglądowej, kokon doskonałości nadludzi został rozdarty. Ellis stawia w tym numerze tezę, że działo się tak między innymi ze względu na thatcheryzm, który w taki, a nie inny sposób ukształtował brytyjskich scenarzystów tego okresu.

Brytyjczycy nieodwracalnie zmienili amerykański mainstream superbohaterski, fundując mu przyspieszony kurs dorastania, co nie spodobało się każdemu – patrz załamany psychicznie superbohater polujący na Cartera, który jest tutaj symbolem utraconej superbohaterskiej niewinności. Oskarżanie Jacka Cartera o ujawnienie traumatycznej genezy jest oczywiście metaforą „przepisywania” klasycznych originów superbohaterów na bardziej mroczne i naturalistyczne, oraz wikłanie ich w czysto ludzkie problemy tożsamościowe, seksualne i tak dalej. Ellis wprawdzie robi to w sposób przesadzony i groteskowy, ale też nie sposób odnieść wrażenia, że w jakimś stopniu ci „nowi”, mroczni bohaterowie byli równie przerysowani, co ci starzy, infantylni, walczący z kosmitami i noszący niebieskie rajtuzy z różowymi majtkami na wierzchu i żółtą pelerynką. Jak zauważa Elijah, bohaterowie z lat osiemdziesiątych wyglądają śmiesznie, na co Jakita przytomnie odpowiada: „A co nie wygląda śmiesznie po dziesięciu latach?”.

W końcu superbohater ginie z rąk Cartera – co jest symbolem nieuniknionego przejścia rynku komiksowego z lat niewinności do mrocznej epoki. Chwilę przed śmiercią peleryniarz wrzeszczy: „Jeśli mnie nie chcieliście, trzeba było mnie zignorować!”, co może być głosami konserwatywnych fanów komiksu, by nie kaleczyć niewinnych, klasycznych postaci ze Złotej i Srebrnej Ery zmienionymi originami. Najciekawszy jest jednak ostatni fragment, gdy widzimy odmienionego Cartera, który z Constantine’a ewoluował w Spidera Jerusalem, oświadczając, że nie można bez przerwy stać w miejscu. Zeszyt ów powstał w 2000 roku i nietrudno tu dostrzec pewnej krytyki rynku komiksowego lat zerowych. Ellis zdaje się mówić – znowu stoimy w miejscu. Bohaterowie lat osiemdziesiątych też są już anachronizmem, czekają na nas nowe tematy, nowe wyzwania, nowe dylematy do poruszania. I lepiej, żebyśmy szybko się w tym połapali, zanim sami staniemy się takimi groteskowymi skansenami jak peleryniarze, których przemocą trzeba dostosowywać do nowych czasów (albo powystrzelać, jeśli będzie to niewykonalne). To dlatego komiksowy symbol lat osiemdziesiątych (Constantine) zmienia się w komiksowy symbol lat dziewięćdziesiątych (Jerusalem). Aż zżera mnie ciekawość, jak dziś, po przeszło dekadzie od tego komiksu, Ellis patrzy na ewolucję rynku komiksowego, który znowu ugrzązł w kryzysie braku ciekawych postaci i ciekawych historii oraz groteskowemu skomercjalizowaniu.

Cztery akapity zajęło mi nakreślenie dylematów poruszanych na przestrzeni jednego zeszytu – wyobraźcie więc sobie, że każdy z dwudziestu sześciu pozostałych mógłbym opisać równie rozlegle, bo każdy w pewien sposób dokonuje swoistej dekonstrukcji i/albo krytyki archetypu, nie tracąc jednak spójności opowieści. Mało tego – swoim zwyczajem (widać co choćby w wydanym w Polsce niedawno Iron Man: Extremis tegoż scenarzysty) wplątuje w swoją fabułę egzotyczne teorie naukowe, których wyraźnie jest pasjonatem. Koncepcja wieloświata (multiversum), wokół której obraca się cały komiks to dopiero początek, scenarzysta z werwą i polotem przeplata metafizykę i naukę, suto doprawiając nimi popkulturę, dzięki czemu stworzył coś, co można opisać chyba tylko nazwą mojego skromnego bloga. Tak, moje drogie i moi drodzy, Planetary to mistycyzm popkulturowy może nie w najczystszej postaci, ale w na tyle czystej i zachwycającej, by zasługiwał na honorowe, zaszczytne miejsce w loży.

Zaręczam, że każdy znajdzie w tym komiksie coś dla siebie. Fani Sherlocka Holmesa zapieją ze szczęścia, widząc go w jednym z numerów, gdzie w jego rozmowie z Elijahem aż roi się do nawiązań jego mitologii i oczek puszczonych fanom brytyjskiego detektywa. Miłośnicy Julesa Verne będą mieli istną ucztę w osiemnastym numerze, gdzie widzimy hołd złożony powieści Z Ziemi na Księżyc. Fani komiksu superbohaterskiego właściwie co chwila raczeni będą intertekstualnymi nawiązaniami. Zaś fani dobrych historii z przemyślaną od początku do końca, konsekwentnie poprowadzoną inteligentną fabułą łykną wszystko za jednym zamachem. Ja łyknąłem. Z zachwytem.

Olbrzymia w tym zasługa rysownika serii, Johna Cassadaya, którego kojarzyć możecie z wydanego w naszym kraju Astonishing X-Men. Tu też doskonale widać bezpretensjonalność Planetary, bowiem artysta operuje czystą, gładką, realistyczną kreską rodem z najznamienitszych mainstreamowych komiksów superbohaterskich. Żeby nie było – lubię się od czasu do czasu „katować” artystycznymi bazgrołami Sama Keitha i nie mam nic do bardziej symbolicznej stylistyki, ale dzięki głaszczącej oko estetyce Cassadaya Planetary czyta się po prostu przyjemnie. Tym bardziej, że rysownik nie boi się eksperymentów, niekiedy stylizując swoją kreskę tak, by bardziej odpowiadała ona opowiadanej właśnie historii. Na szczęście robi to umiejętnie i z wyczuciem, przez co komiks ani na moment nie traci spójności graficznej.

Nie sposób nie wspomnieć też o kolorystce Laurze Martin, która z numeru na numer coraz lepiej operuje barwami, dzięki czemu w dalszych partiach możemy podziwiać naprawdę imponujące kolory nadające całości niesamowitego klimatu. Martin doskonale zdawała sobie sprawę, że utrzymywanie komiksu w ciemnej, stonowanej palecie mogłoby niepotrzebnie uczynić jego wydźwięk zbyt ponurym i pesymistycznym, dlatego też od samego początku raczy nas ciepłymi, nasyconymi kolorami, oddalając ryzyko przesadnego mroku i związanej z nim pompatyczności. Dzięki niej oglądanie ilustracji w tej serii przypomina spacer po parku w czasie słonecznego popołudnia. I jest równi jak taki spacer przyjemne.

W komiksie ważną rolę pełnią tak zwane dzienniki planetarne – kompedia, w których jeden z bohaterów opisuje wszelkie nadprzyrodzone zjawiska i artefakty zaobserwowane w danym roku. Komiks Planetary jest takim właśnie dziennikiem – tyle tylko, że gromadzi między swoimi okładkami dziwności z całego stulecia. Najbardziej zadziwiające owoce ludzkiej wyobraźni i kreatywności ostatnich stu lat w jednym miejscu. Jeśli kogoś to nie zachęciło, to już naprawdę nie wiem, jak jeszcze mógłbym zaanonsować ten komiks. Kiedy ktoś spyta mnie, jaki komiks poleciłbym mu na sam początek przygody z tym medium, zduszę odruchowego Sandmana cisnącego mi się na usta i powiem Planetary. I myślę, że zrobi tak każdy, kto też sięgnie po tę serię.