Damsel in Videotress

fragment grafiki autorstwa Jasona Rhineville, całość tutaj.

Kolejna notka interwencyjna. Tym razem temat wykiełkował na wallu Mistycyzmu Popkulturowego (oczywiście zapraszam do zlajkowania), gdzie wkleiłem Tubkę Anity Sarkeesian z Feminist Frequency opisującą popularny we współczesnej popkulturze motyw damsel in distress i jego bytność w medium gier video. Pod linkiem zaczął komentować Salantor z bloga Bobrownia, który – oględnie pisząc – nie zgadzał się z przedstawionymi przez vlogerkę tezami. I poszła iskra, która rozpętała dość ognistą dyskusję. Już na wstępie muszę przeprosić Łukasza, bo podczas tej dyskusji trochę mnie poniosło i kilka razy wypowiedziałem się w dosyć napastliwym tonie. We flejmach czasem tak bywa, ale i tak mi wstyd. Co nie zmienia faktu, że dalej się z Salantorem w tej kwestii w zupełności nie zgadzam i uważam jego argumenty za nietrafione.

Motyw damsel in distress jest w kulturze (nie tylko masowej) tak stary, jak patriarchalizm. Zasadniczo polega na tym, że mężczyzna spieszy na ratunek kobiecie. Kobieta może być jego żoną, córką, siostrą, księżniczką albo po prostu obcą osobą, o której nieszczęściu dowiedział się dzielny heros. Damsela zawsze jest piękna, młoda i niewinna, jej porywacz lub porywacze – złowieszczy, zły i straszliwy, zaś spieszący jej na ratunek mężczyzna – odważny, przystojny i szlachetny. Mężczyzna ratuje kobietę, pokonuje porywacza i wszyscy się cieszą. To prosty motyw utrwalający utarte role społeczne. Mężczyzna to obrońca, strażnik porządku i aktywny uczestnik w wydarzeniach konstruujących rzeczywistość. Jego zadaniem jest bronić zasoby społeczne (w tym przypadku kobietę, która jest wymogiem reprodukcji zapewniającej społeczeństwu ciągłość) przed innymi mężczyznami. Kobieta to figura pasywna, biernie oczekująca na ratunek, będąca dla ratującego ją mężczyzny jednocześnie celem i nagrodą. Najczęściej zresztą ratujący damę w opałach mężczyzna bierze ją sobie za żonę, co daje oczywisty, bardzo wymowny morał – jeśli jesteś w stanie obronić kobietę przed zawłaszczeniem jej przez innego samca, jesteś godzien zostać pełnoprawnym członkiem społeczeństwa i podjąć się reprodukcji. Ten drugi – porywacz – kobiety nie dostanie i nie będzie się reprodukował, bo dla społeczności lepiej jest, gdy rozmnażają się zwycięzcy, a nie nieudacznicy.

Przez długi czas damsel in distress pełnił właśnie rolę społecznego poradnika dla dorosłych, jak powinni funkcjonować w społecznościach. Kobieta powinna pokornie poddać się woli mężczyzn i czekać, aż oni sami między sobą ustalą (na ogół metodą miecza i maczugi), kto z nich pojmie ją za żonę, bo w gruncie rzeczy nie ma znaczenia, czego ona chce – i tak poślubi tego, który wygra. To, że zawsze wygrywa główny bohater, a nie zły porywacz wynika z imperatywu narracyjnego – tak się po prostu musi wydarzyć w opowieści, by odbiorca poczuł satysfakcję, że postać, której kibicował (i z którą się utożsamiał) odniosła sukces. Z tego samego powodu damsela albo kocha głównego bohatera albo zakochuje się w nim tuż po oswobodzeniu.Gdyby było inaczej, taka sytuacja mogłaby skomplikować prosty przekaz. W najmniejszym stopniu nie zmienia to faktu, że los kobiety od początku do końca jest w rękach zmagających się o nią mężczyzn.

Ostatnimi czasy kultura oberwała kilkoma rewolucjami obyczajowymi, prężnym nurtem feminizmu i gwałtownym rozwojem nauki. Okazało się, że kobiety – wbrew temu, co jeszcze sto lat temu mówili brodaci panowie na uniwersyteckich katedrach – nie są głupsze od mężczyzn i, jeśli nie będziemy im przeszkadzać, ani podkładać kłód pod nogi, to spokojnie nie tylko poradzą sobie z utrzymaniem się, wzięciem odpowiedzialności za siebie i społeczeństwo, ale i czasem nawet wynajdą nowy pierwiastek albo ustalą strukturę molekularną penicyliny. Nagle stare bajki okazały się przestarzałe. Co oczywiście nie sprawiło, że od razu zostały zapomniane. Patriarchalne stereotypy społeczne wciąż mają się bardzo dobrze, po prostu dzisiaj są mniej widoczne, często zamaskowane. Bynajmniej nie ze złej woli powielających je ludzi – po prostu wiele wieków reprodukowania takiego porządku rzeczy zrobiło swoje i wiele takich kwestii jest dla nas przezroczystych, bo po prostu wrosły w nasz sposób myślenia. Co oczywiście nie znaczy, że nie należy ich wskazywać i krytykować.

Gry video motyw damy w opałach realizowały bardzo długo i realizują dotychczas, choć już nie w tak oczywistej formie. Wiele klasyków, które znamy i kochamy reprodukuje ten właśnie schemat – Super Mario Bros, Donkey Kong, Legend of Zelda i mnóstwo innych. O tym mówi pierwsza część przygotowanego przez Sarkeesian materiału. Można wymienić wiele powodów takiego stanu rzeczy – gry tworzyli wtedy głównie mężczyźni dla innych mężczyzn. To były proste produkcje, opowiadające proste historie. Nic dziwnego, że większość z nich była osadzona w takim klasycznym kulturowym kontekście. Swoje zrobił też pewnie fakt, że dwie najpopularniejsze gry tamtego okresu – SMB i LoZ – realizowały ten schemat. Oczywiście, te gry powstawały w czasach, w których generalnie kobiece postaci w kulturze popularnej powoli zaczynały zajmować bardziej aktywną, równorzędną męskim bohaterom, rolę. Po prostu gry miały bardzo specyficzny tryb dorastania, w dodatku wciąż jest to medium bardzo zmaskulinizowane i, jako takie, aż nazbyt często powiela utarte, patriarchalne memy. To się zmienia, ale bardzo powoli, bardzo opornie i zazwyczaj tylko pozornie.

Dobrym przykładem bezsensowności i szkodliwości wątków dam w potrzebie jest przytoczona przez Sarkeesian sytuacja, w której bohater zostaje schwytany i uwięziony przez złoczyńcę (czyli, de facto, znajduje się w identycznej sytuacji, co damsela). To w grach video dość popularny motyw - pisał o tym na swoim blogu Wojciech Orliński. Na ogół bohaterowi udaje się wydostać, głównie dzięki sprytowi, szczęściu lub pomocy z zewnątrz. Wszelako jeszcze nigdy w historii gier (chyba – jeśli ktoś poda jakiś przykład, to odszczekam) żadna księżniczka czy inna dama nigdy nie uwolniła się sama. Nie – jej zadaniem jest siedzieć na tyłku i czekać, aż przybędzie po nią mężczyzna, co zresztą bardzo fajnie obśmiano w którymś z sequeli Shreka. Wniosek jest prosty – mężczyzna jest zaradny i pomysłowy, kobieta głupia i bezradna.

Ciekawym przykładem mutacji motywu damy w opałach jest śmierć żony i/albo córki jako motywacja dla głównego, męskiego bohatera. Anita wymienia całkiem sporo tego typu produkcji, od Max Payne począwszy na God of War skończywszy. W tym wypadku bohater nie ratuje kobiety, tylko mści się za jej śmierć. Kobieta/dziewczyna/dziewczynka znowu sprowadzona jest do roli służebnej względem mężczyzny – jest prostym zabiegiem narracyjnym (bo nawet nie postacią), który ma za zadanie rozwinąć charakter głównego bohatera, nadać mu rys tragiczny i uczynić interesującym dla gracza. A przy tym wzbudzić w kierującym postacią współczucie. To ich jedyna rola. Bardzo ciekawie pisał o tym na Jawnych Snach Paweł Schreiber. I znów - kobieca postać podporządkowana jest rozwojowi męskiej postaci. Dama w opałach nie musi być nawet żywą postacią – bo to nie ona jest ważna. Już kompletnie abstrahując od kwestii feministycznych – tego typu sprowadzenie postaci do roli fabularnego zapalnika (i niczego ponadto) świadczy o słabościach scenariusza.

Oczywiście, patrząc obiektywnie ten motyw nie ma w sobie niczego złego, ale należy pamiętać, że żadna narracja nie może być rozpatrywana w oderwaniu od kontekstu kulturowego, zaś motyw damsel in distress jest „obciążony” patriarchalną narracją. Nie przeczę, że istnieją sytuacje, w których motyw śmierci albo uwięzienia kobiecej postaci jest wykorzystany w sposób przemyślany i interesujący. Choćby – też przytoczony przez Anitę – Dear Esther, bezsprzecznie najpiękniejsza i najmądrzejsza gra, z jaką do tej pory przyszło mi obcować. Wszystko zależy od tego, co twórcy zrobią z danym motywem, w jaki sposób go skonstruują. Niestety, pod wieloma względami, większość mainstreamowych gier zatrzymała się na poziomie sensacyjnych filmów akcji klasy B rodem z lat osiemdziesiątych. „Dojrzałość” sprowadza się do przejaskrawionych, nacechowanych brutalnością, sytuacji opartych na bardzo prostym symbolizmie. Niby cała współczesna popkultura jest taka, ale… to wciąż boli.

Generalne cały powyższy post to w dużej mierze powtórzenie tego, co Anita zaprezentowała w swoim trzyczęściowym materiale. Bardzo polecam te Tubki, bo - poza, moim zdaniem, nazbyt powierzchowną interpretacją Double Dragon - to bardzo ciekawe kompendium motywu damy w opałach w historii gier. Polecam też komentarze pod notką Pawła Grabarczyka na Jawnych Snach. Można się spierać, ale ja obstaję przy swoim zdaniu, że reprodukcja szkodliwych stereotypów społecznych w popkulturze jest czymś, czego powinniśmy unikać. Tak jak bajki dla dzieci uczą małoletnich podstawowych reguł funkcjonowania świata, tak bajki dla dorosłych uczą nas ról społecznych, jakie powinniśmy realizować. Problem polega na tym, że motyw damsel in distress daje nam archaiczną lekcję, mówiącą, że kobieta w społeczeństwie jest figurą pasywną, zależną od mężczyzn. A dziś - w naszej kulturze, w naszych czasach - tak nie jest. I dlatego na motyw damy w opałach patrzę z niesmakiem.